Bà Phạm Thị Lý - Giám đốc Trung tâm Doanh nghiệp hội nhập và Phát triển và trà hoa vàng Hakodae Orgavina.

Nguy cơ mai một của trà hoa vàng

Trà hoa vàng, hay còn gọi là Kim hoa trà (Camellia chrysantha), là loài thực vật hạt kín thuộc họ Theaceae, phân bố tại nhiều tỉnh của Việt Nam như Thái Nguyên, Bắc Giang, Bắc Kạn, Quảng Ninh, Nghệ An, Vĩnh Phúc, Ninh Bình, Lâm Đồng, Tuyên Quang, Hà Nội, Đồng Nai, Gia Lai, cũng như khu vực Tây Nam Trung Quốc. Đây là loài cây vừa có giá trị cảnh quan vừa là dược liệu quý, chế biến thành các loại đồ uống cao cấp.

Nhiều nghiên cứu y học chỉ ra rằng trà hoa vàng có tác dụng hạ huyết áp, giảm cholesterol xấu, phòng và hỗ trợ điều trị u bướu, tiểu đường, xơ vữa động mạch; lợi tiểu, chống viêm, giải độc gan thận; duy trì trạng thái tuyến giáp bình thường, đồng thời phòng ngừa đột quỵ và sạm da.

Mặc dù có giá trị cao, trà hoa vàng hiện đang đối mặt với nguy cơ mai một nghiêm trọng do môi trường sống bị thu hẹp và khai thác quá mức. PGS.TS Trần Ninh, nguyên Phó Chủ nhiệm Bộ môn Thực vật, Khoa Sinh học, Đại học Khoa học Tự nhiên Hà Nội, trong gần 30 năm nghiên cứu đã phát hiện 25 loài trà hoa vàng mới, nổi bật là Camellia Hakodae Ninh, tìm thấy tại sườn Đông Bắc dãy Tam Đảo, xã Yên Mỹ, huyện Đại Từ, Thái Nguyên. Loài trà này có hàm lượng dược chất cao, nhưng số lượng tự nhiên giảm nhanh, đặt ra yêu cầu cấp bách về bảo tồn.

Nhận thấy nguy cơ này, bà Phạm Thị Lý, Giám đốc Trung tâm Doanh nghiệp Hội nhập và Phát triển, đã bắt đầu hành trình hồi sinh trà hoa vàng. Bà thu mua cây giống còn sót lại từ người dân Võ Nhai và đưa về Hà Nội trồng thử nghiệm. Ban đầu, nhiều cây chết yểu hoặc héo úa. Bà cùng cộng sự lặng lẽ ghi chép, đo đạc độ ẩm, ánh sáng, nghiên cứu hệ vi sinh và thổ nhưỡng để điều chỉnh kỹ thuật. Qua nhiều lần thất bại, cây bắt đầu bén rễ và phát triển mạnh mẽ tại sườn Đông Nam dãy Tam Đảo, nơi thổ nhưỡng và tầng khoáng sản đặc biệt phù hợp với trà hoa vàng.

Trà hoa vàng chứa hơn 400 hợp chất hóa học không độc, trong đó có saponin, polyphenol, flavonoid, catechin, polysaccharide, cùng các nguyên tố vi lượng như Se, Ge, K, Zn, Mo, V, Mn và các vitamin B1, B2, C. Những hợp chất này giúp giảm triệu chứng xơ vữa động mạch, điều hòa huyết áp, hạ đường huyết, lợi tiểu, phòng ung thư, chống viêm và duy trì sức khỏe tổng thể. Trước nguy cơ mai một nguồn gen quý hiếm, việc bảo tồn khoa học kết hợp mạng lưới cộng đồng trở nên cấp thiết, vừa bảo vệ thiên nhiên vừa mở ra cơ hội phát triển kinh tế bền vững cho người dân địa phương.

Nhiều mô hình trồng thử tại Sóc Sơn và Tam Đảo cho thấy, nếu áp dụng kỹ thuật chăm sóc hữu cơ và sử dụng chế phẩm vi sinh, cây phát triển tốt, hoa đều, hương thơm và dược tính cao. Điều này nhấn mạnh rằng bảo tồn không chỉ là cứu lấy một loài cây, mà còn là bảo vệ kiến thức, kinh nghiệm bản địa và truyền thống sử dụng dược liệu quý của các thế hệ trước. Mỗi cây trà hoa vàng không chỉ là sản phẩm nông nghiệp mà còn là biểu tượng văn hóa và di sản thiên nhiên của vùng Tam Đảo, Thái Nguyên.

Hồi sinh “vàng xanh” và khát vọng OCOP 5 sao

Trà hoa vàng Hakodae Orgavina.

Để hồi sinh trà hoa vàng, bà Phạm Thị Lý triển khai dự án Bảo tồn Nam Dược Nhất Sinh từ năm 2020, xây dựng mô hình canh tác đa tầng dưới tán rừng. Trong mô hình này, trà hoa vàng được trồng kết hợp với sâm Nhất Dương Sinh và nhiều loại thảo dược quý khác, hình thành hệ sinh thái đa dạng, bền vững. Điều này vừa bảo tồn nguồn gen quý hiếm, vừa tạo sinh kế ổn định cho người dân địa phương. Đây là mô hình kết hợp giữa bảo tồn, nghiên cứu và phát triển kinh tế, đảm bảo hài hòa giữa con người và thiên nhiên, đồng thời là ví dụ điển hình về nông nghiệp xanh, bền vững và khoa học.

Tại xã Tràng Xá, Thái Nguyên, khu bảo tồn hiện có gần 20.000 cây trà hoa vàng, trong đó hàng trăm cây cổ thụ trên 100 năm tuổi, cao tới 5m, gốc gần 90cm. Hàng ngàn cây trên 30 năm tuổi đã ổn định, trở thành nguồn giống quý. Tại Làng bảo tồn dược liệu Tam Đảo, gần 100 cây cổ thụ được di chuyển bằng phương pháp công phu: đánh bầu, bó lưới, ủ rễ cả tháng trước khi trồng, đảm bảo cây sống và giữ nguyên giá trị sinh học. Mỗi cây cổ thụ không chỉ là cây dược liệu mà còn là biểu tượng lịch sử và văn hóa, gắn kết cộng đồng với thiên nhiên.

Sản phẩm Hakodae Orgavina được đặt tên nhằm tri ân PGS.TS Trần Ninh và GS Naotoshi Hakoda, đồng thời nhấn mạnh phương pháp trồng hữu cơ vi sinh, không sử dụng hóa chất độc hại. Trà hoa vàng Tam Đảo có hương thơm đặc trưng, vị đượm, hậu ngọt lan tỏa và lưu lại vị ngọt thanh nơi khoang miệng. Mô hình này còn bảo tồn 7 loài trà hoa vàng Thái Nguyên, gồm Hakodae Ninh, Thanxaensa, Peteloii, Hirsuta, Gilberti, Phani và một loài lá nhỏ chưa định danh, cùng trà hoa đỏ và bạch trà, góp phần duy trì đa dạng sinh học và giá trị di sản dược liệu.

Ngoài việc bảo tồn, bà Phạm Thị Lý triển khai mạng lưới cộng đồng tại Hà Nội, kêu gọi mỗi hộ gia đình trồng ít nhất một cây trà. Mỗi gia đình trở thành “người gìn giữ vàng xanh”, vừa giáo dục thế hệ trẻ về giá trị dược liệu quý, vừa tạo cơ hội phát triển kinh tế nông hộ. Việc áp dụng phương pháp canh tác hữu cơ, chế phẩm vi sinh, liên kết cộng đồng giúp nâng cao chất lượng sản phẩm, phát triển sản phẩm OCOP hướng tới 5 sao, đồng thời mở rộng thị trường trong nước và quốc tế.

Đặc biệt, trà hoa vàng Hakodae Orgavina đã được công nhận OCOP 3 sao huyện Võ Nhai năm 2024, đặt nền móng cho mục tiêu OCOP 5 sao quốc gia. Sản phẩm không chỉ mang giá trị kinh tế mà còn thể hiện tinh thần bảo tồn thiên nhiên, phát triển sinh kế cộng đồng và kết nối con người với môi trường. Mỗi sản phẩm Hakodae Orgavina là kết quả của khoa học, tình yêu thiên nhiên và nỗ lực bảo tồn lâu dài, mở ra hướng đi bền vững cho nông nghiệp xanh, giáo dục di sản và nâng tầm giá trị bản địa, đồng thời trở thành biểu tượng của “vàng xanh” Thái Nguyên, gắn kết lịch sử, văn hóa và phát triển cộng đồng.